Generic selectors
Exact matches only
Search in title
Search in content
Post Type Selectors

Mo neihna ngeinate (Dim leh Saizang)

Mo neihna;- Sezang khua sungah Naulak leh Suante behte sungpanin zileta dinga kitum, Nungak- tangval kingaite, a kiten ma un, ‘khaamna’ ci-in ‘zuthawl’ kipia masa uh a, tua zom-ah ‘tangho zu’ a kicianzaw in kipialai uhi. Tua pen kiten theih taktakna ding thusianna hi ta hi, ci-in kingaihsun hi. Mo lak ni ciangin Mokhalamte in mo khakna gan a gawh zawh uh leh, mo kilei thei pah a, sa a gawh kei uh le zong, ‘tangho zu’ tawh Nulepa thukimna bangin mo kila thei veve hi. Gualnam, Malneu leh Tawmging behte sung panin Nungak leh Tangvalte kingai uh ahih leh, ‘khaamna’ zuthawl piak masak kul sese lo-in, zu bel 1 lup in tua tawh kitenna kibawl thei hi. Kiten khit-a, nau neih khit ciangin Numeilamte in mo khakna bawl-in, Pasallamte in mo leina a bawl uhi.

Mopi na & Molakna; Zuthawl piak ni-in a kikupsa thu om bangin ahi zongin, zuthawl kipia masa sese lo-a Nulepate tawh kihosiamna thu omsa bangin ahizongin mo kipi ni ding a kicianin seh in, Mo la ding lamte Innsung panmunlente sungah a pello-in, Thalloh pa, Zinkhak pa, Tuitaakte leh Sawllate banah Sanggam ulenau teng kizawnin Mo ladingin kikuankim hi.

Kilamna tuamtuam theihhuai thu

Saizang ngeina;- Zuthawl piak omlo-in, Nungak leh Tangvalte akingaih uh ciangin, Tangval pa in Nungak nu kamdong dingin, ama maingap numei a hi a, pasal khat peuh ahizongin sawlin dongsak a, tua nu/pa pen ‘zawlkhawm’ a hih keileh, ‘bawmta’ kici hi. Nungak in a san nak leh, Pasallamte zubel 1 tawh vapai uh a, Nungak nu va pi in, ‘Monu’ hipah hi. Mo lak ni-in Monu in a deih khat zawn in Pasal lamte inn sungah va tung khawm uh a, Monu i gamtatzia ding bang va sepsak a, tua nu pen, ‘moliah nu’ kici hi. Zi neipa in zong a ‘moliah nu’ pen, a kilawm bangin letsong pia hamtang thei a, tua pen nidang hunin ‘moliah man’ kici hi.

Dim ngeina;- Mi khat peuh in a tapa zi ding a deih khat peuh, anu leh a pa kiangah zuthawl tawh pai-in, va dongkhol a, a zenzen in tua nu pen, Tangval pa in a ngaih kei leh, Nungak nulepate in a zuthawl sansa nolhkik hamtang uhi. A kithukim uh leh Saizang ngeina bangin kila phot uhi.

i. Mozu ;- Zu a kizat leh phelpi khat kiguangin, niangtui akizat leh cikhum, bawngnawi leh akihelpih ding teng tawh akimin kikeng a, zu ahih leh Zibawlte in zuleihin, niangtui ahih leh Zubawlte mahin a awmin, hawm pah uhi. Inntek pulepate gel in, tua zuhai/ niangtui hai a tawi laitakin Taamsi pa in mo thugenna hong kipan thei ta hi.

ii. Saman ;- Nidang lai-in mo kipite peuhmah, Mokhalamte in sa khat peuhmah gawh masa lo-in mo paikhiasak lo uh ahih main, mo kaihkhiat theihna dingin asum in Ks. 4/- kilui a, tua pen ‘sa man’ kicipah a, ‘tha man’ aci zong kiom hi. Hih pen Saizang ngeina sungah kizang khollo hi.

iii. Zangdawh;- Beh khat ciat sungah Beh sung a khaipi, siampi/tulpi khat ciat om a, aneilote in beh dangte sung panin tulpi ding kawm thei uhi. A diakdiakin Tulpi neilo behte sung panin, hih ‘zangdawh’ kingen hamtang thei uhi, hih zah cih ciangtanna omlo-in a kipia zahzah, Tulpi/Siampipa tan ding thu ahi hi.

iv. Lamtaam ;- Mokha lamte’ Bangkuapa’ tan ding hi a, ‘mankang’ zong kici-in, a sumin Ks. 6/- bangin kiseh hi. Saizang ngeina sungah kizang khollo hi.

v. Minman;- Monu i min kitappih nu i tan ding hi a, a suah tung-a, a bilvuhna thu tawh kizom thu ahih manin, min man pen ciangtan omlo-in kikhauh nget zawdiak thei hi. Minman ne nu in pello-in, Monu pen, ‘antawi’ a puaksak hamtang ding thu ahi hi.

vi. Angkhen;- A nu kiangpan a hi a, a ute kiang pan ahizongin, alumlum kimlai, a paikhia petmah ding, Monu luppihte khualna tawh a kipia ahi hi. Asiam zawdiakte inpuanza khat bang pia thei uh a, a sumin nidangin Ks. 10/- pan Ks. 20/- ciang bangin kiseh hi. Saizang ngeina sungah kizang lo hi.

vii. Mualkhup man;- Monu in khualgam kaai pasal nei ding ahih leh, khua kheng a apaikhiatna huhau a kingen thei thu hi a, a sum in Ks. 10/ pan Ks. 30/- ciang bangin kiseh hi.

viii. Kan man ;- Monu in a zi nei nailo, pasal nei nailo, sanggam uzaw a neih leh, tua teng kantankhia suak ahih manin ‘kan man’ kici a, a sumin Ks. 10/- pan Ks. 30/- ciang bang kiseh hi.

ix. Moliah man;-  Monu in a kilak ni-in ama deih khat peuh zawn thei a, a kithuahpih kawikawi nu pen, ‘moliah nu’ kici pah hi. A lawmpa tawh a lupkhop ma sung, Moliah nu in luppih a, tua nu tungah Zi neipa in ciangtan omlo-a, akilawm banga letsong a piak pen, nidang hunin, ‘moliah man’ kici hi.

x. Moman;- Monu in nau a paai hun ciangin Mopi lamte in Mo lei dingin, kuan uh a, sial neite in sial hawlin, sial neilote in, sumgil aneih bangbang, bel, khiguu, zaam, le dak cihte masuan in kuan uhi. Numeilamte in a deihzahzah ngen thei uh a, sialpi khat banah sialpi nuta, ahi a, sial zabo ahizongin, sialpi nih, ahi a, thum ciang ahizongin, ngen thei uhi. Taamsi pa thusun dan tungah thu niam ding leh thu sang ding kinga a hih manin, Taamsi pa in kampau nakpitakin kidawm mahmah sa in pau kul hi. Kammal khat zakdahna hangin sialpi kila-ek thei ahih manin, ‘Kamsia sial leiba, kamsiam, siallei sang’ ci-in Zomite in Paunak aneihlawh uhi.

xi. Sial khumsa;- Moman zah dong akinget ciangin a kingen zahzah deek theih omlo ahih manin piak kul ta hi; a hizongin Mo leilamte in sial aneih kei uh leh, sial khawi ding khawng kipantawm thei uh a, akum, a kha moman kiba suak tadih hi. Tua sial, a gol ciangin Mo leinate innnuai ah va kikhum ngiat ta hi. Tua ni in Inntekte in zong lungnuam tuan lo uh ahih manin, vok tukli luang khat peuhmah gawh kul hamtang ahih manin, tua pen, ‘sial khumsa’ kici hi. Sial khumsa gawh, anei zong ki-om a, a neilo zong ki-om hi.

xii. Tanu man;- Mo lei ni-in Mokhalamte in a mokhaksa teng uh, a laing-galkah pia uh a, tua sa pen, Inntekte’ Tanute mahin Monute inn ah va puak uhi. Tua ahih manin tua sapuak man pen, ‘Tanu man’ ahih keileh, ‘saseng puak man’ kici a, kingenpah thei, kingenpah lo thei hi. Mo leite siamna bangin a kipia zong om a, ngeina kibat kimloh man-in hih Tanu man (saseng puak) pen kizangkim thei taktak lo hi.

xiii. Sawm khakna;- Sawm kikholhna leh lawm kikholhna sung pana paikhia Monu ahih leh, a ciangtan omlo-in, ‘sawm khakna’ kingen thei a, angen lo zong om hi.

xiv. Tampi/taamdawl;- Khanglui hun lai-in ‘taampi/taamdawl’ man pen a sumin Ks. 6/- ciang kingen thei a, tuhun ciangin a zang nawnlo kitam zaw ta hi.xv. Inntual meikhuut;- A tongte baangkua sung pana Monu kigen

ding ahih leh, Mo thu gen ma-in, Mo lei dingte in, vok tukli luang 1 peuhmah, inntual ah a hong gawh masak kul a, tuapen, ‘inntual-meikhuut’ kici hi. Tua sa pen, inntualsong phung a papi ailawng to teng i nek ding hi a, sagual gawh a nget nading uh, pulakkholhna zong hipah hi. Hih ngeina pen, Sukte-Bawmkhai beh sungah kizang a, ahizongin Sukte beh khempeuh sungah kizangkim tuan lo hi.

xvi. Mai biakna;- Mo thu genna hun sung ahi a, thudang genna hun sung ahi zongin paukhialh khakna hanga Sungte in a lumkim het kei uh leh, mai biakna dingin sa pum khat peuhmah kigo masa phot a, tua khit ciangin thupi kigen thei, gatang kikai thei pan hi. Hih thu hangin Zo mite in ‘Pute leh lamsak neh zo om lo’ ci-in Paunak kinei hi.

xvii. Mokhate;- Moleilamte Taamsi pa-in, Mo leina ngeina thu om bangin a gen ding teng, a luikhiat ding teng, tawh Sung-le-Pute mai-ah, kiniamkhiat takin, thuumbawl, dotbawl leh ngetbawlna kammal hoih thei pen tawh thu a sun khit ciangin Inntekte in abantakin thu kisung kammal teng dawngkik a, ngethuai teng leh piakkikhuai teng zasakkik pah uhi. A kuanlamte zubel tawh akilupkhawmsa zubel ban-ah, Mozu puak ding, atomin bel 1 guanthuah uh a, salaing-galkah tawh kipuasak hi.

xviii. Mo ken van;- Monu a ciah ding ciangin a seng sungah, tu 1, hei 1, sathaubing 1, puanza 1, um-le-bel, khi-awh, khibah-taubah cihte mo kenvan dingin kipia a, a nei zote in innmun logam cihte leh guaphung cihte dong in pia thei uhi. Mo leihna Innpi panin gending, piak ding, hawm ding, nekding leh dawn ding teng akimansiang ciangin Moliahnu in Monu masuanin, Mopi teng leh Mokha teng kiciahkhia ta hi. Taamsi pa in Moleite kongbiang a tun laitakin,

“….. Tanu tawh hong ciah ung ei, tapa tawh hong ciah ciah ung ei,

Mimza tawh hong ciah ung ei, taangza tawh hong ciah ung ei,

sumnu tawh hong ciah ung ei, sumpa tawh hong ciah ung ei,

zunung tawh hong ciah ung ei, samang tawh hong ciah ung ei,”

ci-in minsial vakvak kawmsa in kongbiang kikantum hi. Monu vaitun lam a thei veng-le-paamte in Monu en dingin hong kikaikhawm ngeingai uh a, nidang a amuhmuhsa hita leh tua ni in Monu kimu nuam diak hi. Tua ni-in Mo pawi sim teng tungah mo sapuak teng kihawm a, mo ken vante zong a kisehsa thu om bangin kihawm ciat hi.

xix. Mo sahawmna;- Zo ngeina cing tawh Mo kilei ahih nak leh, A kuanlamte in sa go hamtang uh a, Mokhalamte in zong gawh loh phamawh hi. Amau sagawh tuak, sa min nei in kihawm tuak a, Inntektele Kuanlamte sahawmna tuak hih anuai aabangin kiciamteh tuak hi.

aa. Mokhak sahawmna;- Thalloh (Bangkua) te tan Sungpite tan Tanupi (Haitawi-tuitaak) te tan Tanu nauzaw (Sawlla) te tan atel leh a sungkua, atel sungnung & a sungkua a-iik leh a sungkua aphuuk leh a sungkuaZinkhak (behbul) 2nate tan azungzui leh a sungkua NB.

1. Pute, beh-sabawlte, Sungsabawl, Beh-thusate, Veng thusate, Nuphal leh Zawlte in Zinkhak pa ngah bangin a zungzui leh a sungkua ngahkim uhi.

2. Vok akigawh leh a sungkua namkim kipia lo-a, angoi tum khat kipia hi.

bb. Moleilamte sapuakteng

Mokha-Inntekte in Molei lamte hih anuai aateng Mosa dingin puasak hi. aphei meibang 1 a-iik tawn 1 a liang galkah sakha phel 1 a zungzui lang 1 adekguh phel 1 a gilpi phel 1, abil lang 1, angoi kawn 1, a sin 1/3 NB. – Taamsi sa zong a tuamin sabak kipia hi.

– Bawmta (Zawlkhawmte) in sakha ngah uhi.

– Khangual sagawhna ah a liang 1 kipia a, tua lo teng akibangin kihawm hi.

– Hih sa teng pen Mo leite in seng khat tawh puakhia uh a, tua seng pen puanza khat tawh khuhin, tua puanza pen, ‘saseng siin’ kici hi. Kikhuh kei leh, ‘Vavalmu’ kici a, Khanlui lai-in hoih kisa lo uhi.

cc. Mo lei lamte in apuak uh Mosa teng sa min nei in hawmkik uhi. Inntek ah a liang bit 1 leh a sungkua teng kikoihsak a, tua loteng Mokhate inn sung pana kihawmna bangin kihawm hi; aval a-om leh Inntek kikhiat hi.

Monu maban;- Mopi nitak-in gualnopna hun bangtan akibawl zongin, Monu leh Moliahnu in mipite sangin thobaih zaw hamtang uh a, Inntekte vai masa pen teng sepsakpah kul hi; annek bawl, ansuk, tuitawi, innphiatnate akipan a phamawh teng a sep khit ciangin Monu leh Moliahnute in a Nungsang lam zuan thei pan uhi. Tua ni-in mo antawi ding kibawl a, Inntekte leh mo uap teng i kham zahzah ding, anlim mehlim kibawl hi; antawi ni zing ciangin Monu, Moliahnu leh Inntek teng a hitheizahin vaikuanpah uh a, vaitun dan, vai ciah dan, nitak annek dan dong akipan, innkuan paizia ding bangin kipanpah hi. Tua lokuan nitak ciangin, Nupa thakte kilumkhawmsak ta a, Mo liahnu zong, moliah thaman ding zah, Mo lei ni a kivaikhak sa zah bangin kipia in kiciahsak ta hi. Nupa thakte in, innluah ding a hih uh leh, vaidinna khempeuh ah nu’ tang, pa’ tangin dingin, Nauzaw-inntuan ding a hih uh leh, a inn a lo ding uh kitawmtawmin, inn neih zawh nading mabanin neita uhi. Zo ngeina sungah inntuancil dingte in, kiten tuungtuung a inntuan pah sangin, u le nau nih-le-thum nei a, a pang lumkhop ding a neih uh ciangin inn nei le-uh, picing ahi hi.

Sources: Zomi encyclopedia pan kila

Leave a Reply0

Your email address will not be published. Required fields are marked *


error: Sanggam, Na Copy sangin hong share sak zaw ve,