Buanli Khua

Buanli khua i cih pen Tedim gam nitumna lam ah om a, Kawlgam leh India gamgi neh lentang mual dung tawh a kizom mual tung khua khat ahi hi. 1895 kumin kisat a 1995 kumin kum 100 cinna pawi kibawl hi.

Buanli Khuasat Nading Thu Pawl Khat

Buanli khua pen Lamzang, Muizawl leh Tongsial khuate panin unau pawlkhatte leh a kithutuak lawmta pawlkhatte kiciamin a sat uh khua khat ahi hi. Buanli khuasat nading thupiang pawlkhat a nuai-a bang ahi hi.

1. 1890 kum anpawi khit hunin Mangkang kumpite in Tedim a lak khit phetin Salap (Lamzang khua lui) khua hong simin hong hal uh hi. Hih Salap pan galtai pawl khat Ngiatzang ah a tamzaw tung uh hi. Pawl khatte Muizawl ah tung uh hi. Tua bang a kithehthang na pan un kigawm kik theih nading khua khat sat hong kul hi.

2. Ngiatzang i cih pen tu a Lamzang khua ahi hi. Pu Eng Khual (Kawngte) in Lamzang khua pen bang a ci ding hiam ci-in ai san hi. Ngeina bangin vok go-in guapi thum pen suangthu bangin phut a, a nuai ah meilah dee in phuisamin ai a san leh a aisan man nailo pi-in aktui puakkham a, tolhkhia mang hi. Hih thu hangin Kawngte tultawi Pu Eng Khual in, “Nupa kikhan tul nuamte khua dang ah lal ta un, Lamzang khua mun sia hi,” ci-in amah zong a sanggampa Pu Lam Sel tawh Muizawl ah lalpah vingveng uh hi. Tua mah bangin mi pawlkhat Lamzang pan mun tuamtuam ah hong kikhen thang uh hi. Tua a kikhenthang unau sanggamte a kigawmkik theih na dingun khua thak khat sat kul hi.

3. Hih thu nih hangin Lamzang khua pan in Kawngte-te Muizawl, Tuicinlui, Tongsial khuate ah hong kikhenthang mang ciangin, Pu Hau Khai leh Pu Vum Vial in kaihkhop kik ding hong hanciam uh a, hih bangin thu hong vaikhak uh hi: ” Sim ah Mal ah kikhenthang kei un, tul khatin om unla annek tuidawn a cimawh zawzaw na ki-en khial kei un, khua thak khat satin na kigawm kik ta un.”

Hih thu 3 teng hangin Salap (Lamzang khua lui) panin a kithehthang beh tuamtuam, bawng tuamtuamte tul kigawmkik theih nading lunggulhna tawh khua thak khat hong sat uh hi. Tua khua pen “Buanli” khua ahi hi.

Gam En-in Pai

Lamzang khu-ah Pu Hau Khai leh Pu Vum Vial hong sih khit uh ciangin, a thu vaikhakte a tate in phawk gige uh ahih manin Pu Lam Sel makai in khuathak sat nang gam en dingin Pu Khat Suak leh Pu Sel Neng tawh va pai uh hi. Buanli khua mun a tun uh ciangin tuhun-a Sabual munah zan giakin leitang lukhamin phuisam-in aklui zangin ai san uh hi. Mang (dream) ai zong san uh hi. Zingsang khuavak ciangin gam hoih cih thu ngah uh ahih manin lungdam takin hong ciah kik uh-a, a nuai-a bangin la na phuak uh hi.

Pu Lam Sel La

a. Phung aw galkhua vadak ing e, lummeii in kaai zo ta e,

b. Lim kaina gam sau sang e, ka sial sawn ding melmang e.

Pu Sel Neng La

a. Gilbawh al khuan ngai ing e, zalmang dawhin san ing e,

b. Zalmang dawhin ai san ing e, taikhua hong val khuasiam tang bang pha ci e.

Buanli Khua Sat Ta

Buanli khua sat i pu i pate Mualbem, Pakzang, Lamzang khuate ah na teng ngei uh hi. Ahizongin Buanli khua hong kisat taktak ciangin Lamzang, Muizawl, Tuicinlui, leh Tongsial khuate panin hong kuankhia uh hi. Kawngte beh pan khuasat ding tengin Lamzangah innpi leh mun ngak ding teng kisehin tua lo tengin Tongsial khua-ah kigawm photin kum thum sung tanglu tawngsak phot uh hi. 1895 kumin Buanli khua na sat ta uh hi.

Buanli khuasat makai pupiteng a nuai-a bang ahi hi.

  1. Pu Lam Sel (Kawngte)         – Khuasat makaipi
  2. Pu Sel Neng (Kawngte)        – Hausapi
  3. Pu Eng Khual (Kawngte)      – Dawisa, Siampu
  4. Pu Leng Gin (Kawngte)        – Tulpi
  5. Pu Khat Suak (Kawngte)      – Tangsuak
  6. Pu Neek Vungh (Sektak)      – Sikseek, Zabawm Pua
  7. Pu Kip Thual (Kawngte)
  8. Pu Suak Cin (Kawngte)
  9. Pu Ngul Thawng (Kawngte)
  10. Pu Vial Zen (Kawngte)
  11. Pu Neek Gin (Kawngte)
  12. Pu Lam Neng (Kawngte)
  13. Pu Awn Langh (Kawngte)
  14. Pu Khual Neek (Kawngte)
  15. Pu Lam Vum (Kawngte)
  16. Pu Zel Kam (Kawngte)
  17. Pu Neek Cin (Tunglut)
  18. Pu Sing Gin (Tunglut)
  19. Pu Khai Vungh (Kawngte)

Buanli khuasat zawh a sawtlo-in a tung pah teng;

  1. Pu Khual Pau (Thawmte)
  2. Pu Eng Kham (Phaipi/Suankhup)
  3. Pu Son Khup (Phaipi/Suankhup)
  4. Pu Hen Za Nial (Hatlangh)
  5. Pu En Zen (Hatlangh)
  6. Pu Go Dai (Gualnam)
  7. Pu Vum Neng (Buansing)
  8. Pu Hang Neng (Buansing)
  9. Pu Thual Pum (Bawmkhai)
  10. Pu Thuam Pum (Sukte)
  11. Pu Lian Zen (Sukte)

Buanli Khua Min Phuahna

Khua a sat cilte in a kahtapna (matlap) khat tungtawnin khua  min na phuak kha ding uh hi. Tua pen tulai khangte in a man lianin kithei zo nawnlo hi. Ahizongin upa khangham zawdeuhte in a gen uh ciangin gamsungah buan tam mahmah-a, khua gal zopi phei khawng dongah buan dim gawp ahih manin “Buanli” ci-in mi kiphuak hi, ci uh hi. Buanli ah khua dangte sangin buan tamzaw ahih manin Buanli a kici hi-a a khua min tawh kituak mahmah hi, a ci zong om hi.

Khuasat cil-in inn 30 cing nailo ahih manin, tua hun-a gam ki-ukna tawh kisai in khua kip khatin kiciamteh thei nailo hi. Tonzang innpi Pu Hau Cin Khup in Buanli khua a kisatna thu a theih ciangin a thu a la a cingin thei nuam ahih manin Buanli khua makaite Tonzang ah sam hi. Buanli khua makai Pu Lam Sel va pai a, innpipa tawh kihona tampi a neih khit uh ciangin a nuai-a bangin thukimna hong nei uh hi.

  • Buanli khua inn 300 a phak nadingin Buanlite’n hanciam ding
  • Buanli gamgi Pu Lam Sel ngetna bangin innpipa in kipsak ding
  • Buanli khua ah Pu Thuam Lian (Sukte, Mawngken khua) in Hausa sem ding
  • Innpipa in Buanli khua a kipin sang ding cih teng ahi hi

Hih a tunga thukimna a om bangin Pu Lam Sel leh Pu Khat Suak te  Mawngken khua ah va pai in Hausa dingin Pu Thuam Lian va la pah uh hi. Tonzang innpipa tungah zong lungdam kohna in sialpi khat pia uh hi. Tua sial pen Buanlite khawi dingin innpipa in hong ap kik ahih manin Japan hun dong kikhawi-a, sial 30 dong pha sak uh hi. Tonzang innpi Pu Hau Cin Khup a om nawnloh ciangin a tapa Pu Pum Za Mang tungah tua sialte ki ap hi. Pu Pum Za Mang in tua hun-a Buanli hausa Pu Suak Langh tungah sialtal khat pia kika, a dang 29 teng Tongzang innpi ah kipuakin innpipa’ ton sial in kizang hi.

Biakna

Buanli khua pen dawi biakna tawh a kisat khua khat ahi hi. Ahizongin khua sat zawh kum 100 a cin ciangin dawi bia khat zong om nawnlo hi.

Buanli khua a kisat cilin Zogam ah Khristian upna hong tung nai lo hi. Tua lai in biakna makai pen Pu Eng Khual ahi hi. Amah pen dawisa, siampu ahih manin amah lo in vai kihawm theilo suak hi. Lamzang khua ah Pu Eng Khual ai san a phat loh manin khua kilal ahih mah bangin, Buanli khua thak satna ah zong ai san na mah zanga, ai a phat na munah khua na sat uh hi. Dawisa siampu te ai sanna tawh a kiphut gam a hih mah bangin inn mun lo gam a hoih teng zong Siampipa leh Tulpipa in ngah hi.

Hih dawi biakna sungah kithoihna, zunun taanghawm, gal aih, sa aih, sungpi vehna, ton leh han cih bangin biakpiakna ngeina tuamtuamte tampi om hi. Tuate ah dawisa siampu Pu Eng Khual leh tulpipa Pu Leng Gin in makaih uh a, amau tegel in hong nusait ciangin, Pu Dam Zen leh Pu Gin Nang in na zomto uh hi.

Dawi biakna (lawki) sungah kithoihna a kineih ciangin beh khat in tulpi khatciat kinei-a a behbeh-a tulpite a nuai-a bang ahi hi.

  1. Pu Leng Gin – Kawngte
  2. Pu Kip Thual – Kawngte
  3. Pu Pau Gin – Sektak
  4. Pu Khual Pau – Thawnte
  5. Pu Khual Gin – Phaipi
  6. Pu Sing Gin – Tunglut
  7. Pu Go Dai – Gualnam

Buanli khua a kisat cil a kipan “Tual Biakna” na bawl den uh hi. Kum khat in vokno tuk thum khatta go den uh hi. Tua bek hilo in khua khunga Mawngpi leh Tuibulte zong biakpiaknate nei uh hi. Tual biakna pen lopawi khit sial in bawl uh hi.

Tual Um Teng

  1. Pu Leng Gin (Kawngte)        …. Tulpi
  2. Pu Lum Vum (Hatlangh)       …. Tual um
  3. Pu Neek Vungh (Sektak)      …. Tual um
  4. Pu Son Khup (Phaipi)          …. Tual um
  5. Pu Sing Gin (Tunglut)          ….. Tual um
  6. Pu Khual Pau (Thawmte)     ….. Tual haitawi
  7. Pu Vial Zen (Kawngte)         ….. Thusa

Dawi biakna pawite

A. 1) Innsian tanghawm, 2) Gal aih sa aih, 3) Zunun leh tang aih, 4) Ton leh hante.

Hih te pen ngeina sunga biakpiakna leh kithoihnate ahi hi.

B. 1) Sungpi, 2) Sumtawng, munghin, 3) Ziakkhang (dawipeng), 4) Muibiak (huan khang), 5) Kong, Gunlam, Gampi, Singsia, Cikbum.

Hih te pen kithoihna tuamtuamte ahi hi.

C. 1) Khuado pawi, 2) Pawi kham, 3) Lawm anneek, 4) Molak pawi, 5) Zukholh, 6) Sa kigawh (mo sagawh, khan gual sagawh, inntuan sagawh)

Hihte pen biakna tawh kisai lo in, a hunhun a kizang ngeina pawite ahi hi.

Laipian Biakna

 

1925 kumin Buanli khua ah Laipian Pau Cin Hau biakna hong tungin pawl khatin sang thei pah hi. Laipian pawlpite kalsuanzia pen dawi bia lo in, dawi hawlkhiat lam hi zaw hi. Buanli khua ah a hih leh lawiki ngeina dawi thoihna leh laipian ngeinate gawmkhawmin zang uh hi. Tua lai-a makaipi teng

  1. Pu Kam Langh
  2. Pu Gin Thang
  3. Pu Pau Nang
  4. Pu Dam Khaw Thang
  5. Pu Ngul Khaw Thang
  6. Pu Neng Gin te ahi uh hi.

Tapidaw (Khristian) Biakna

Buanli khua ah 1920 pawlin Tapidaw biakna lungdamna thu hong tung hi. Tuimui khua a teng Rev Vang Tual in Tedim a pai ciangin Pu Eng Kham inn zintunna in nei den hi. Tanau thu leh deihsakna lianpi tawh Pu Eng Kham tungah Pasian thu genna nei den hi. 1925-30 pawl ciangin pu Eng Kham in sang thei ahih manin tapidaw na tangsuah hi. Tua thu Tonzang innpi pan a zak ciangin, “Eng kham aw, tapidaw pan na tawp kei leh na thau lawng na taan ding hi,” na ci hi. Hih bang thu a om ciangin a beh a phungin kho-a 1927 kum ciangin na tawpkik hi. Pa Langh Cin in galkap sungah 1932 kumin Salvation Army ah tui thehna na la hi. 1940 kum ciangin Maymyo pan hong ciah a, Pu Zen Cin tawh kithuah in Thalmual leh Dampi khuate ah va pai zelzel uh hi. 1938 kum ciangin Pu Zen Cin tapidaw hong suak ta a, 1940 kum ciangin Cingpikot Pastor pa Rev Thang Gin in tuiphum hi. 1945 kum ciangin Pu Zen Cin pen Buanli panin Ngente ah lal hi.

1945 kum ciangin Pu Langh Cin, Pu Neng Za Gin, Pu Kham Za Kamte innkuan teng tapidaw suak uh hi. Rev Za Huat in tuiphumna pia hi. 1946 kumin Pu Neng Za Gin in bawltal khat tawh lungdam bawl nala hi. 1947 kum ciangin Pu Zen Khaw Pau leh Pu Vai Vungh te zong Khristian suak uh hi. 1948 ciangin Pu Thawng Za Vungh leh Pi Daih Cing kiteng uh a, Zampi khua ah ki-lethat uh hi. Buanli khua ah tapidaw ngeina tawh kitenna a masa pen ahi hi. Pu Thawng Za Vungh pen galkap sung Maymyo ah Aug 8, 1938 kumin tui kiphumin Buanli ah zi nei in inn hong neih ciangin tapidaw innkuan kibehlap ahih manin tapidaw nuntakna hong nuamtuampah hi, ci uh hi. 1958 kumciangin Pu Zen Suan leh Pi Niang Za Cingte Tuiphum Pawlpi Biakinn ah tapidaw ngeina bangin kitenga, Rev Khaat Khaw Gin in letthat hi. Buanli khua tuiphum pawlpi biakinn ah a kiletthat masa pente ahi uh hi. 1979 kum ciangin Gamlai khawk khawmpi 34 veina leh Buanli khua Khristian kiphuatzawh kum 25 (Silver Jubilee) cinna kibawl hi. Thubulphuh pen “Khuamail Galzawhna” kici hi.

Buanli Khua ah Dawi Biakna (Lawki) A Beina

1970 kumin Dawisa leh Siampu ahi Pu Dam Zen  in Jesuh Khazih pen Honpa leh Topa in sanga Tapidaw suak hi. 1971 Tua kumin beh tulpi ahi Pu Gin Nang pen Tedim khuapi ah a innkuan un lal uh-a tapidaw suak uh hi. Tu a bang teng tawh Buanli khua ah pupa biakna ahi dawi biakna leh pusa thoihnate hong bei ta ahi hi.

Pawlpi Tuamtuam Hong Tun’na

1952 kum in Pa Suang Khaw Hau in RCM pawlpi upna thu hong tangko a, 1955 ciangin RCM pawlpi hong piang khia hi. Rev Tun Za Kap in Buanli khua ah Gupkhiatna thu hong tangko a ICB pawlpi pen 1962 in hong pia khia hi. Ahizongin 1966 kum ciangin Pu Kham Za Kam in kho ahih manin ICB pawlpi mite Tuiphum Pawlpi ah ciah kik uh hi. 1981 kumin UPC pawlpi hong piang khia hi. 1985 kum ciangin EBC pawlpi hong piang hi.1993 kum ciangin CBC pawlpi hong piang hi. A nung ciangin CBC pawlpite AG pawlpi ah lut uh hi.

BUANLI KHUA HAUSAPI TENG

  1. Pu Sel Neng                       …1895
  2. Pu Thuam Lian (Sukte)        … Tawmvei (A lungleng in Mawngken ah ciah kik)
  3. Pu Sel Neng                       … 1895-1898
  4. Pu Lam Sel                        … 1898-1902
  5. Pu Tuang Neng                   … 1902-1908
  6. Pu Lam Pau                       … 1908-1921
  7. Pu Lam Sel                        … 1921-1926
  8. Pu Suak Langh                   … 1926-1944
  9. Pu Kham Dai                      … 1944-1962
  10. Pu Suak Khaw Thang          … 1962-1972
  11. Pu Vai Vungh                     … 1972-1974
  12. Pu Zen Suan                      … 1974-1981
  13. Pu Thawng Khan Thang       … 1981-1985
  14. Pu Vai Vungh                     … 1985-1988
  15. Pu Vungh Kam                   … 1988-1991
  16. Pu Pau Khan Go                … 1991 –

(A ban kan lai ding ahi hi. I laibu sungte ah a beh min ki at lo hi. Ahizongin a tamzaw Kawngte beh vive uh ahi uh hi).

Sang leh Pilna Sinna

Buanli khua a kisat cilin sang omlo ahih manin 1925 a kipanin Tonzang ah sang kikah hi. Pu Vum Zen, Pu Neng Vungh leh Pu Neng Gin te kipuak a, Pum Vum Zen in tan khat zo ahih manin Buanli khua panin lai thei masa pen hong suak hi. 1941 kum a kipanin Tuithang, Dampi leh Cingpikot khuate ah sang kikah hi.

1952 kum ciangin Buanli khua ah Private sang kipan-a a nuai-a tengin Sangsia sem uh hi. Amaute pen Buanli pan vive uh ahi hi.

  1. Sia Gin Go Thang
  2. Sia Vial Ngaih Cin
  3. Sia Tun Khan Zen

Tua khit ciangin Philnak a kiphuan Gamlai Khawk Mission Sang pen Buanli khua ah hong kituah-a, tua mission sangah Sia Vial Ngaih Cin tawlkhat sung sem lai hi. TBA panin Sia Kham Kho Suan leh Sia Tuan Suan Dal te hong puak lai uh hi. Tua Siate in Buanli khua ah kumpi sang a kingah dong hong sem suak uh hi.

Zolai Tan 4 sang pen Kumpi in 1955-56 kumin hong pia hi. Ahih hangin a thu bek-a kingah hi a, a sum a paai bang mah tunglo hi. Tua ciangin hausa upate in kumpi huhna bek ngak lo in, eima tha san ni ci-in committee kiseh pah uh hi. Sang Committee teng:

  1. Pu Kham Za Kam
  2. Pu Thawng Za Suan
  3. Pu Langh Cin
  4. Pu Vungh Kham
  5. Pu Tuan Khan Hang
  6. Pu Gin Khan Cin
  7. Pu Neng Za Lian
  8. Pu Thawng Za Vungh
  9. Pu Neng Khaw Pau
  10. Pu Neng Zel
  11. Pu Kham Do Lian
  12. Pu Gin Nang
  13. Pu Zen Khaw Pau
  14. Pu Vai Vungh

Hih committee te in hanciamin Sanginnpi lam nading sum hong zong uh hi. Sum ngahna anuai-a bang ahi hi.

  1. Second Chin pan           Ks 1100.00
  2. Secondte Receipt Pan   Ks   300.00
  3. Third Chin pan               Ks   240.00
  4. Mission pan                  Ks   200.00
  5. Buanli khua pan            Ks   677.00
  6. Kumpi sung pan            Ks 1200.00

A vek a kingah zah               Ks  3717.00

Sanginn lamna ah tangpi tangta in zong a tha a ngal uh sitlo in kihel uh hi. Mipi tha 1476 leh dangka Ks 3717 tawh Sanginnpi (24′ x 50′) pen 1955 kum mahin kilam zo hi. Kumpi pan in sang ngah lai pen October 16, 1956 ni in hong nungtun pan hi. Khahmah 50/60 lai nambat tawh hong tung tua lai pen Sangsiapi a sem dingpa mah in hong puak ahi hi. Anuai-a table ah Sangsiate min ki en thei hi.

?ui=2&view=att&th=126bc8830721f866&attid=0.1&disp=attd&realattid=ii_126bc8830721f866&zw

Note: 1995 nung siah pen i kan tohtoh hong kul lai ding hi.

_______________________________________________

 

Dotna 6> Buanli khua pen bang khuano teng in uum cih a, tai (mile) bangzah ki gamla hiam? Gentehna: Tuithang-tai sagih, Daampi-tainih cih bang in etc….

Hih dotna tawh kisai in dawnna ding a kicingin ka mu vat kei hi. Ahizongin Buanli Hausa Laipi sungah a ki-atna ah gamgi hih danin om hi.

Buanli Gamgi

North (Leilu Lam)   – Following the Lawibuallwi till it meets the Phillwi

(Lawibual lui dung zui in Phil lui tawh a kimatna dong)

South (Leitaw Lam)- Following the Khumvum lui till it meets the Junction with Phillwi

(Khumvum lui dung zui in Phil lui tawh a ki suktuahna dong)

East (Nisuahna Lam)- Confluence of Phillwi

(Phil lui dung ciang)

West (Nituamna Lam)- The Lengtang range or Innbuk range

(Lentang or Innbuk mual ciang)

A limin na muhnop leh google earth or google map sung panin ki en thei hi.

_____________________________________________

Mimal leh Inn Phazah

1995 kum sazian ah Buanli mimal leh inn phazah hih a nuai-a bang ahi hi.

(Buanli WordPress pan kila)

Leave a Reply 0

Your email address will not be published.



PARTNER

error: Sanggam, Na Copy sangin hong share sak zaw ve,