Tuimui Khua

Tuimui khua thu a kaikhawm, a gelh masa pen Pa En Cin Mang (1989 November) ahi hi. Sia Thawng Mung leh khangnote pawl khatin na kan leuleu uh a,a bu-in a kibawlkhia, kihawm khia lo hih tuak hi. Gospel centenary hun lai-in, 1972 kum lai-a ka thu kaihkhopsate leh Tuimui khua satna thu ka kannop manin, Tuimui Khua leh Gospel,” ci-in laibu neu khat (part – II)) bu 20O ka hawmkhia hi. Pu Mang Cin Pau in “Tuimui Limlangh” (2015) ci-in laibu khat hong bawlkhia hi. Ahi zongin hih zong Pu Mang ahih kei leh a bawlpih alawm te’n i khuatangthu thukkan mel lo, a theihna ciang bek mah uh hong bawl khiat uh hidingin ka um

  1. Tu tungin ahih leh tuate ma-in khang khat/nih hun lai-a kipan in khuasat cil taktak panin thuman tawh lahna teci (prove/ evidence) tawh kong pan hi.

Tuimui khua kici pen khua min hoih mahmah khat ahi hi Bang hang hiam i cih leh khuasat ding ciangin tuinek ding mah kingaihsun masa pen hi. Kammal ah zong, “Khua leh Tui” ciin

kikhen thei ngeilo a, lakam ah zong ngabang lenna Dimtuivangkhua, mimbang pianna Cimtui vangkhua kici tawntung hi. Dimtui i cih ciangin Tedim cihna hi; Saitui pen Saizang: Cimtui pen Cimnuai, Haitui pen Haiciin leh Muitui pen Tuimui cih bangin i zang hi. Nuntakna ciktui pen Lai Siangtho sungah zong gentehna tampi tawh kizang cih i mu hi. Tui tawh a nin khempeuh kisiangsak thei hi. Tuimui khua gei-a om sihkhuk tui namtui sa uh a, sihnamtui pan Tuimui khua min piang hi ci-in kiciamteh hi.

Ni dangin Dapzal khualzinte in tua sihnamtui gei-ah sunmeh ding huanin sunsiah ne uh a, “Tui a va hmui em ve,” kici uh a, tua panin “Tui Mui” khua min hong piang hi zong kici hi. “Tu a meh nam namtui na e,” A muinam na za hiam?”, “I mehkan, i siikan mui na za hiam? A muinam danin limtuak si e, ki ci thei a, minam dangte’ pau hi tuan loin eipau mah i zat mah ahi hi. Lenmui gim namtui-in, Lenmui i nek cingin i sunga hong cina sak thei lungno pawlkhat sisak ahih manin, Lenmui pen mihingte adingin zatui hoih mahmah khat ahi hi. Khuamui, Khuamuikuan, Muikung, Muigah, Muimin lim mahmah hi. “Mui” cih pen a hoih a pha lam genna ahi hi. Ni dangin Selbung khua ten tua sihnamtui kuam teng lo na kho ngei uh a, tua lozau pen Tuimui lozau na cipah uh hi. Sihnamtui panin Tuimui gam, Tuimui khua, Tuimui lozau, Tuimui Lui, Tuimui tang, Tuimui khuatual pau piang ahi hi. Tui siang, Tui namtui, Tuimui cih khawng I sutsut leh Bible sunga II Kings (Kumpite Nihna) 2:21-22 sunga Jerico khua gei-a tuisia kamsang Elisha in siansuah in thupha pia a, tuihoih, tui manpha a suahsak thute ka phawk hi.

Tuimui khua cih khua min a kiphuah ma-in Sa-beng leh lo nei in giahden-a om masa Pu Suan Awn leh Pu Suah Khualte unau kum bangzah hiam sabeng kawm in na om khin uh hi. Tua Sihnamtui gei-a gamla lo ah Ai-nah phah a giahbuk sat in, giahbuknei uh a, Tuimui khua cih kiphuak hikha ding hi. Amau pen Tedimm lam Suangphei khua panin a hong peemto ahi uh hi. Mualpi innpipa Pu Go Kho Thang tawh a khan lai uh kituak a, a tapa Pu Sum Kam leh Pu Awn Tunte khan lai kituak hi.

Tuimui Khua Mun (Location)

Tuimui khua pen a tangpi-in, Manipur Lamka District leh Mizo gam Sialkal Tang kikal ah om hi. Tuimui Vumpi 1656mtrs (4965) pan Vumpi neu tua pan Mikang buh lei vum khang lam-a mualdung pai suk, Suangdawhciang, Siikmual, Samual suahna (Leicial mualbawk nuai), Vaupak phungah Sakvum, Tuipi maitang pan 4450 a san’ na mual ah Tuimui khua kiphah in, inn a tamzaw ni-ong lamah om hi. A gal leitaw-nitumna (South West) ah Galkhuamun kici khuamunlui mual neuzaw khat om lai hi. Khuamun hoih in khua hun zong khuakhal ciangin lum lua lo, Phalbi ciangin zong vot lua lo in om a, khaici zong hoih mahmah hi.

Gamgite

Selbung tawh gamgi (boundary) Saklam leilu lamah (North) Vumpi, Tuimui Vumpi nuai nitumna lam (West) panin gamgi mual, tua panin Takmual, gamgi lui zui-in Tuimang lui dong hi. Vumpi nuai nisuahna lam (East) ah Saza ken, Kenlui zuisuk in, Lingthuk khuataw pan-a hong luang suk Tuimui lui dong hi.

Vaivet tawh gamgi – Nisuahna lam (East) Tuimui lui naak panin Neng Do Pau’ mual pha lo deuhin Vaivet tawh gamgi Tuimui lui zuisuk in leitaw lam (South) khang lamah Tuimang lui tawh kituah hi.

Vaikhawtang (India) tawh gamgi: Nitumna lam (West) ah Tuimang lui zui sukin Vaikhawtang tawh kigamgi a, Vanzau tawh saulo kigi in Tuimang lui mah zui suak lai a, Selbung tawh nitumna lam gamgi lui-ah kituah kik hi. A lompi in gen leng Tuimui lui leh Tuimang lui kikal, Tuimui Vumpi nisuahna lam leh ni tumna lam ah kikhen tansuk a, kician mahmah hi. Vumpi pen saklam a neu zaw lam pen Selbung gam hia, atamzawa lian zaw lam Tuimui gam hizaw hi.

Pu Vaiphei te leh Pu Thahdo tenTuimui khua Vumpi nuai nisuah na lam ah Khua nasat in kum bangzah hiam na om khin uh hi, tuní dongin a tenna inn munlui te kimu thei lai hi

1877: Pu Suang Awn leh Pu Suah Khualte unau gam en ding leh sabeng kawm in Tuimui gam na tung uh hi.

1879-1882: Tuimui (Vatbuk lui) ah Hausa vaihawm na kipan ta hi. (Pu Kim Khaw Thang Mualsuang tungah

kigelh hi.)

1885: Pu Awn Tunte pata tengin Vaivet gamah Tuibuak khua sat uh hi.

1888: Tuibuak khua panin Mauvom khua kisat ci-in kiciamteh hi. (Innpite ciaptehna ah 1897).

Tuimui khua-ah ki-om suak gige loin, khua lui lamah taisan zel, va puah kik zel uh hih tuak hi. Lo buk belh in beel lai uh-a, mi tam nai lo hihtuak uh hi.

1891-1898 : Galkhua-munah Pu Awn Tun Tawmging in Hausa vaihawmna kipan kikta hi. Tua hun ciangin Tawmging behte bek hi nawn lo-in, Hatlang beh, Buansing beh, Phaipi beh, Lang-el beh, Thomte beh, leh Tangpua behte kihel ta uh hi. (Hih lai ah Thomte ka telsak khak hangin Pu Kam Za Mang Guite tawh hong kizui toto uh amau tel kha nai lo ding uh hi.).

1898-1901: Tuimui Khua-taw Theitheekzang ah kiteng hi. Tua panin tu-a i tenna ah kisuan to ta hi.(Pu Awn Tun 1828-1902 = 75 years)

1923: Pu Thang Kim Saipimual khua-ah kisuan kik hi. 1925 in Tuimui hong tung kik hi.

1922-1956: Pu Awn Tun tapa Pu Kim Khaw Thang Tawmging in Hausa sem hi.

1850 kum pawl a kipanin Zogam ah Pawi gal, Meitei gal leh Tualgal tamin samat galmat kidem in, a hat, siahkaihna kituh uh hi. Sumbawl Mikang gamkeek kumpite hong khangto in, Zogam hong luah khit uh ciangin amau vaihawmna leh asapsuk, a saptoh uh ciangin nuamsa lo, lung muangthei lo, amau tawh kigamlat theihna ci-in na kikhin na pem uh a, Pu Go Khaw Thang Mualpi ah na kikhin in, tua pan a sawtlo in tapa Pu Sum Kam in Sial bu, Tonglon Lamka District ah innpi a tuah khit, 1892 Kum in Mualpi ah Innpi ngakin om hi. Tua a pann a tapa Pu Kam Za Mang in Hanship pek ah innpi a tuah leuleu hi. Tua ahih manin gal muanna leh lung muanna zong in 1877 hun pawlin Kam Hau mite 2000 val ding bang Mizoram leh Manipur gam lamah kilal kipem in, khuathak na sat kawikawi uh a, a bawng abawng, a beh a phungin na kizui ngeingai uh hi ci-in Mangkangte in na ciamteh uh hi. Sanggam Thahdote leh Vaipheite na taito masa uh a, tuate sulnung zui-in Pu Awn Tun’ pa Pu Suah Khual Tawmging leh Pu Suang Awn Tawmgingte unau zong a tenna uh Suangphei pan gam thak mun thak zongin na zinkhia uh hi.

1877-78 kum sungin Kam Hau’ mite inn 2000 bang Meitei gam leh Mizo gam-ah lalto uh a, tuate sulnung kizui toto hi kha ding hi. ((Alexander Mackenzie laibu The North East Frontier of India (Delhi,2001), a kibawl masak kum 1884-page-171 ah kigelh hi.)

(a) Tuizum mangkang kil bang hong khang, Zo ta kuam zin bang

hong ling a, pianna gam lei ke’n lah phal si’nge.

(b) Pianna gamlei i Zo (gamzang) naamtem, lal ka nawh san si in zel a, ngaliam vontawi tang kalau, kalau lo lai e.

Ipu I pa te in mikang gamkeek kumpi ten a do ngekngek uh hi. Pu Suah Khual in sawt ompih loin, a sanggam leh a tate khia-lah in Suangphei leh Tuimui Lobuk kikal kawm in kileh niloh uh hi. Tua ten Vaiphei, Thahdote nung hong zuito uh hih tuak hi. Tuimui Vumpi nuai nisuahna lam (ni-ong lam) ah Vaiphei leh Thadote teenna khua mun lui khat zong om hi. Pu Kam Za Mang Guite in Hanship khua-ah innpi sem in, hong tutphah uh ciangin khua lui lam veh kawm in Ngalzang, Tualkhiang, leh Haiciin khuate hong sat uh hi. Tua hun lai-in Khualui ahi “Galkhuamun” ah Pu Awn Tun Tawmging in Hausa sem in, vaihawmna na pan khin ta hi.

Tua hun lai-in Hausa khuasatte bek mah in Khuamual na nei uh a, Khuataw ciangah Pu Tawmgingte mual na om takpi hi. Hih mual leh galmual sak nung-a Pu Tawnmgingte mual in thudik thuman ahihna kuamah sel theih loh leh kuamah dem zawh loh hi ci-in hong hilhcian hi. Phuahtawm bawltawm zong hi beek loin na suahna pianma a thu gilte thuman tawh lahna (evidence) ahi hi.

Pu Suah Khual leh Pu Awn Tunte pata zong om den gige zo tuan lo uh a, Pu En Tual (Pu Awn Tun zi Pi Cing Ning san8gampa) leh Pu Ngah Khaw Thang (Pu Suang Awn tanu/Pu Thang Kim sanggam nu’ pasal)-te mi bangzah hiam tawh hong paito kik uh a, hong tun kik uh ciangin hong pawlcing ta uh a, Tuimui khua-ah hong om suak ta uh hi. Unau pata, sunghta putute khuasatna, thu neihna ahih manin Lawki leh Tapidaw suak cilte’ kal ah kideidanna thuakhaksa uh zong na hi kha ding hi. Tua ahih manin Pu En Tual zong Tapidaw ahih manin, “Tapidawte phungkhente,” c i taitai uh a, a thuakna leh a vau nate uh hangin Selam khua Pu Lian Vum tawh sat in na taikhia a, thamloh in Kawl Tuimui ci-in khuathak na sat lawh lai hi.

Lawki ngeina tawh Tapidaw nuntak zia hong kibang nawn loin tual biakna, zehtan sawlbante bek hi loin Tapidawte pen Nipi Ni a tangtha leh taiban cihte pai nuam nawn lo, zuhai tawi-in zuphung saphung ah tukhawm holim khawm cihte om thei nawn lo-in u le nau kal ah ki-itna a kiam tawh kibang hi.

Tapidaw suak masa te pen Hausa vaihawmte in zong a khua a khua ah na sim mawh, na huaciat uh a, Sia Vial Nang zong Tonzang innpi pa in dawite neklup dingin Kadang ciklak ah na hawlkhia in teng sak hi. Pasian in thupha pia in tama sak lo a, tua Kadang kiim teng ah Sanginn (School), Zato inn (Hospital) leh mun thupi pen suak ta hi.

Ukpite, innpi ten Tapidawte a bawlsiat luat manun Tungtuang khua pan Pu Thang Nokte inn 8 ukpipa’n na hawlkhia uh a, Nahnuai ah galtai teng va kituah kha uh hi. Pu Awn Tunte pata in zong Tuimui khuasatna lah nusia ngam zo tatak loin 1885 kum in Vaivet gam Tuibuak khua thak na sat uh a, tua ah zong kum(6) phial tang bang bek om in, Tuimui mah ah tung kik zel uh hi. Tuimui lam zuan lo teng pawlkhat in Mauvom khua na sat uh hi.

Kum 1903 a kipanin Tuimui khua pen Guite-te vaihawmna, hausa thuneihna hong suak ta a, pu Mang Za Thang in hausa hong sem hi. Tuimui khua pen Mizoram leh Manipur gamte kikal a om Meitei gungal khuate lak-ah School leh Health Centre om masakna pen khua hi a, Tonzang Gungal ah mipil misiam masa a khankhiatna khua ahi hi. Rev. J. H. Cope in Zolai hong bawlsak ding lai-in zong Tonzang innpipa tawh hausate a kaihkhop lai-in zong Tuimui Hausapa Pu Mang Za Thang na sam a, kamdot pen leh thulak pen in na zang uh hi. Khuakiim khuapamte etten en zahtak khua minthang masa khat ahi hi. Kum1975 ma ciangciangin khua kiim khua pamte sangin kumpi nasem, mipil misiam kitam zaw lai hi. A mite mahmah zong kamnem in zindo siam uh a, an nek tuidawn hoih man hiam, khua hun hoih man hiam a mel uh zong hoih diak hi. Tuimuite melhoihte, kamsiamte, zindo siamte hong kici ngiat hi.

Tuimui Youth Organization ((T Y.O.) cih hong om a, Tuimui khangnote pattah leh makailh masa pen Dai Khan Kham, Lian Za Kham leh Lian Khan Thangte pawl ahi hi. Khangnote pu Mang Cin Paute’ inntual ah hong kaikhawm in la hong sinpih, tangthu

tomnono hong gen pih in, khuasung lampi leh luituite hong puahpih hong hahsiangpih uh hi. Tuimui khua leh Gospel cih Laibu a gelh TK. Suan Tawmging a tangval cil lai 1975 kum pawlin inn 130-150 bang kipha a, khua sung vaisai na khat pepeuh ah kithutuak in nuam thei mahmah hi. Tua hun-a kipanin khuangtum a lenkhop lasak hong kipan kik ahi hi. Tua hun lai-in khua kiim khua paamte Tedim lam hiam, Lamka lam hiam ah a zin na uh-ah, “Kua khuate na hi vua? ci-in kidong leh, “Tuimui, na kici thei zen sam uh hi. Tuimui pen minthang minhoih vangvang mahmah hi. Bang hang hiam cih leh Tuimuite mipil misiam tam, palik galkap, kumpi nasem zong tam in khua dang te’ n zong hong zahtak uh hi.

Tuimui VUMPI: Vumpi pen tuipi maitang pan 1656 Mtr (4965) sang a, a tung vum pen lo cingkhat cia in zai a, suangpi lian mahmah khat om hi. Tua suangpi tung vum-ah a kuak khat om a, tui tam lo kicing den hi. Tua tui khut tawh thaikang in paisan leng a zingciang tui na vung kik zelin kang ngei lo hi. February 06, 2018 Tuesday ni-in Pa Cin Suan Thang, leh Pa Go Sian Khualte tawh ka va kah toh uh leh tui na kicing nawn lo hi. Tui om loh Tui kicin nawn loh pen kum 2/3 bang sawt ta ci-in gen uh hi.

Vumpi nuai a dangah cik/nawng khat zong om hi. Ni dangin tua Vumpi ah dawite om a, Hausapi Kawl a dawite tawh kikawm kihawh thei zel kici hi. Tua Tuimui Vumpi pen Tuimui khuasat cil ten na bia uh hi. Tuimui Vumpi nisuah na lamah ni dangin Thahdo/Vaipheite teenna khua mun luite tu dongin kimu thei lai hi. Tuimui khua pan 3 km val deuh kigamla hi. Tua Vumpi hangin Tuimui leh Selbung te khuahun leh guahtui hoih in, gam leh lei hoih a, an zong khua-kiimte sangin pal zaw hi.

Khua munnuam leh gamhoih ahih manin Paite/ Dapzal, Teizang leh Guite beh nam tuamtuamte Tedim Suangphei khualam pan a hong pai khiate na om khawm uh ahih manun Zomite lak panin pau hoih pen khat, sak leh khang kigawmtuah pau

hoih mahmah khat hong piang khia hi. Bang hang hiam cih leh kim le pamte khua tualpau pen leiba siikna dingin hoih, Mi tawh kitot kiselna dingin hoih ci-in kigen a, Tuimui khua tualpau leh awsuah pen damlo nat vehna dingin a hoih pen in kigen hi.

1999 kum Kawlpi (Kaley) kava hawh in Tea Hotel ah ka lawmpa Zam Khan (USA) tawh ka va tut uh leh ka gei vua mi thum tukhawm ten, “Guai… ei Tedim mite pau zat dingin Tedim tualpau leh Tonzang tualpaute sangin Tuimuite pau hoihsa pen ing,” ci-in kikum uh a, ken hong thei uh hiam ci-a ka damdot leh hong na theikha kilkel lo uh hi. Ka lungsim sungah Mizoram tawh a kinai hangin Mizo pau la lo, Paite pau lah la khin lo, Tonzang Tedimte Awsuah lah kila khin lo, Mauvom, Kansau lamte awsuah lah kila kha lo ci-in ka lung a kim mahmah hi. Tham loin Sia Do Khup leh Sia Lang En Pau in a flim bawl nate uh ka et, ka ngaih ciangin Tuimui pau Tuimui aw suah limzat phadiak uh hi.

TENNA MUNLUI TE LEH A HUN

(a) Vatbuk lui ah 1879-1882 kikal kiteng hi.

(b) Galkhua munah kum 1891-1898 ciang kiteng hi.

(c) Khuataw Theithek zangah 1898-1901 ciang kiteng hi.

TUIMUI HAUSATE TANGTHU

  1. Pu Awn Tun (1879-1882; 1891-1898): (Pu Awn Tun Tawmging

pen lo nei-in a giahden a om masa pen Pu Suah Khual ta ahi hi). Pu Suang Awn pen tek/upa ta a, hausa upate thudotpi in om hi. Pu Suah Khual in a Lobuk panin Suangphei lam-ah a ciah kik lai- in a tate leh a sanggampate a hu-ngaihna in nunghei kawmin pianna khua lui lam leh khua thak kawmtuah niloh hih tuak hi.

Khanglui upa ten “Tuinak ngak masa, mual a khawl masa kizahtak,” a cih mah bangun Mangkang thunei ten zong khuasat a om masate na zahtak in, Pu Mang Za Thang’ maban zom dingin Pu Tawmgingte mah Hausa vaihawm dingin na pia veve uh hi.

Mikangte pen hai het lo uh, thukan siam mahmah uh hi.

Mite khasiatsak ding zong deih vet lo uh a, mi hazat deihsak tuam zong nei vet lo uh hi. Ahite ahi mah in, a dik lote a dik lo mahin na ciamteh cinten uh hi.

Japan gal zawh nangawn a thupiang, khua kisat kumte i theih i kan zawh loh hangin Mikang ten Japan gal ma-a khua phazah, inn phazah, mi phazah na record khin dimdem uh hi.

  1. Pu Mang Za Thang (1903-1921/38)18yrs:A vaihawm pihte -Awn Tun Tawmging (Hausapa thudotpi), Pu Vum Cin, Pu Vum Gin. (Innpite thuneihna tawh Pu Guite in Hausa sep theina ding thu hong ngah uh manin Pu Mang Za Thang Guite zong Haiciin khua panin hong pai ahi hi.) Khuasat a om masa, thunung

ma thei ci-in zahtakna pia in, thu dotpi leh amah huh dingin Pu Awn Tun Tawmging Asst. Chief of Tuimui village in na koih ngiat hi.

  1. Pu Thawn Hang (1939-1947): A vaihawmpihte – Pu Kim Khaw Thang, Pu Vang Tual, Pu Zen Thawng, Pu Vung Tual, Pu Thawn Hang in zong a pa dinmun ah hong tut teh thudotpi leh ama nuai-a thunei pen dingin Pu Kim Khaw Thang Tawmging mah

hong koih leuleu hi.

  1. Pu Kim Khaw Thang (1947-1953): A vaihawmpihte – Pu Vang Tual, Pu Zen Thawng, Pu Vung Tual, Pu Lang Khaw Gin. Pu Guite hauhsakna hong om thei nawn loh teh khuasat ahi Pu

Tawmgingte vaihawmna mah ah hong tung kik nawn veve hi.

  1. Pu Khual Khan Tual (1954-1958): A vaihawmpihte – Pu Vung Tual, Pu Tual Za Nang, Pu Tun Za Cin, Pu En Za Neng. (Pu Khual Khan Tual Tawmging pen Tuimui khuasuak Police Officer masa pen hi a, Tawmging innkuan sung pan khang khia ahi hi.)
  2. Pu Gin Khaw Thang (1959-1963): A vaihawmpihte – Pu Vung Tual, Pu Zen Thawng.

REMARKSBY TOURING OFFICERS

Circle No. 8G.V.P. No. 383/20T. of 1949

Kim Kim Kho Thang, son of Awn Tun, is elected as Headman for Tui Mui Village. The other Councillors duly elected are

1.Thawn Hang 2) Vung Tual 3) Zen Thawng 4) Lang Kho Gin

Sd-xxXXXX

Asst. Rsani Tiddim

Tuciangin Gal-aih,Sa-aih ding om nawnlo, tua bang hun in hong khengta a, pilna, Siamna, hauhnate ki ai-ta hi. 1885 kumin Pu Suang Awn leh Pu Awn Tun Tawmgingte in Vaivet gam ah Tuibuak khua sat hi. Tuibuak khua a sat kumin a tate nih damlo

in sihkhat in si uha, Pu Awn Tun in hih a nuai a la na phuak hi.

  1. a) Mawngbang pemna Phaiphek limbuk, vonkop sai bang ka lapna.
  2. b) Vonkop saibang kalap ni’n ee, Ciin leh Tuai teng ngai ing ee.

1) Tuimui khua-a mual masa upa pen Pu Tawmgingte’ mual, khuataw mual-ah hih a nuai-a bangin Laipian (Pau Cin Hau) Lai-in, “Pu Suang Cin Tawmging in a sih in Sial 5 keng hi. A sim thei ten na sim ta un, ci-in Pu Thuam Go (Pu Awn Kho Hau pa)

in na gelh hi. Pu Suang Cin pen Pu Thual Kho Gin’ naupa ahi hi. (Thual Kho Gin pen Gin Go Pau Pu ahi hi). Tua mualsuang pen khuataw “Kanciang’ a a omna panin Pa Gin Go Pau’ inn ah lato in kem lai hi. Khuataw cianga Pu Tawmgingte’ mual ah

suangtung bek hi loin, Singgil tungah zong galmat samat teng lim gelh in, na ciamteh uh hi. Tua a samat simna mual singgil pen mi pawlkhat in tem tawh satsak uh a, Pu Thangkim heh lua, khasia lua in hih bangin la na phuak hi.

(a) Pheiphungnem banzal i ngakna, namtem hiam na tawi lo aw.

(b) Namtem hiam tawi paal kisa ten, Tulsing om muang, dawn lai na

lawh awl ve aw.

(a) Khuamual tulsing saibang baan ten kumsawt a muang zo diam aw.

(b) Zua sangkap leh puvon lalthah, sang nancin tuanna hi e…

ci-in khitui nulkawm khasia takin la na paih hi.

(2). Tuimui khua galmual-a om, “Tawmging zikpi Pu Kim Khua Thang mual ah, “Ka pa Awn Tun in Tuimui khua ah 1879 pan 1882 kum sung Hausa Upa nasem hi,” ci-in kigelh hi. Galkhua munlui ah a ten lai-in, Hanpi zong nei-in, khuataw kanciangah mual na bawl uh a, tu-a i tenna ah a kisuantoh ciangin galmualsak nung a kici pen Pu Awn Tun mual a kici ci pen khangthak thu theician lo ten, “Galmualsak nung, Peuh na ci mawk uh hi. Pu Awn Tun mualte lamsak ah kiphut a, lamkhang ah a tapa Pu Kim Khaw Thang mual kiphut ngiat ni.

(d) KHUA MUAL I CIH

Khua mual kici pen khua nawl mun nuam, khua pan gamla lo, khawlmun nuam khat hi a, khua cih ah mun nih mun thum bangah om thei hi. Bang hang hiam cih leh tenna Zogam pen mual leh guam tawh kidim a, innmun ding leh khawl tawldamna ding i

tawhzang tangtang kul hi. A mun tawh zel loin a baihsa om lo a,

mualsuang dawhna ding i tawhtam i tawhzang ngekngek kul hi. A poimawh a kisapna ahih leh:

Lokuan ding, gamkuankhia dingte leh khualzinkhia dingte kingakna mun ahi hi. Khua lut ding ciangin gim leh tawlna, lungsim ngaihsut buainate tawldam sakna nutsiatna mun in zang hi. I pui pate khuamual panin lungnuam, tawldam takin khua

sung inn sung na lut uh hi. Inn ah a nutsiat uh a taneu laite,

puteek piteekte a lunghimawhna, inn a lunghimawhnate a beisakna a nutsiatna mun uh ahi hi.

Khuamual ah mualsuang kiphut kidawh in, khangtangthu sutna leh ciaptehna khat zong ahi hi. Galmat samat, gawh leh luup, ton le aih simna ciaptehna khat zong ahi hi. Hong nusiasa a paisa it le ngaih teng min ciaptehna phawkna mun khat zong ahi hi.

Galmat, samat ciang leh Khuado pawi khuai lak cianga kidawnna kimuakna mun poimawh mahmah khat zong ahi hi. Khuamual panin laamsa/phittumsa in kilut hi. Samualsuahna a lem lohna munte panin Khuamual kizuan kizang in sa kimualsuah hamtang hi.

  1. a) Khuamual lumsuang ngaihteng sialna, vangkhuanuam leh galdon honuam teng sialna hi e.
  1. b) Galdot honuam teng ka sialna, pupa khangui kasutna hi e.

Pu Awn Tun’ Tawmging La:

(a) Ka paipai a ka zuizui, mal gam tuanglam nunnuam e.

(b) Muitui kulkhuk in nei tang e, Sial a cih dong hong ing e.

Hih ka pu’ la pen siamtak leh lawptakin ka saksak ciangin ka pa’ khanlai dong ka neu lai-in sial ka hauh dan uh ka mitkha ah hong lang hi. Nitak lamin sialte hong ciah ciangun sial khum in ka unau un ka buai theih mahmah uh a, khat veivei ka sialte uh kikal ah om kha ka hih manin lau-in ka awng zakzak thei zel hi. Tua cianginka u Pau in, “I sialte mi’ sial tawh kibang lo a, a zual theihtheih uh tawh lau ding hilo hi,” ci-in hong tai thei zel hi. Ka inn nuai uh lah khuk tantan buannawi pha-in nam heha hi. Sial cing dingin ka kuan ciangin ka sial lawngte uh a gin’ danin ka muh ma-in ka thei hi. Sial cin pen nuam kasa mahmah hi. A neupen pawl ka hih manin vasa kapna ding sailungtang hualin ka buai thei mahmah hi. Nitak ka tun ciangin sun a ka aisa sawkte, ka vasa matte leh aigiacilte pua thei ka hih manin ka meh uh lim thei mahmah bilbel hi. Ka pa’n, “Sial cin zong hong haksa ta ahih manin zuak ni-in, inntung khuhna dingin sikkang (tin roof) lei ni, ci-in hong zuak hong zuak a, sial nga khawng ka zuak khit uh ciang in innsing leh sikkang ka lei uh hi. Tua hun lai-in sialpi khat K350 /K 450 khawngin ka zuak uh hi. Ka pa’n a zu kamnam ciangin khat veivei, “Tuga, temga tawi a, sial mei a ka luai sikkang tawh innlam Tuimuikhua ah kei hi’ng ei,” ci-in kisialpih thei zel

  1. CI V- VII ka hih lai-in Tuimui khua thu tawh kisai ka kan lai- in khatvei Sikkang inn nei teng ka sim tohtoh leh khasum sang kumpi nasem lo, sumbawl sum zong a diang khia lo dingin innnuai-a sial khawisa zuak, tuga, heiga tawi a inn lam zo pen ka pa bek mah a na hi a, ka pa kisialhna zong man kasa mahmah hi.

PU KIM KHAW THANG’ MUAL A KIGELHTE

TAWMBING ZIIKPI KIM KHAW THANG

1879-1882 kum a kipanin ka Pa Awn Tun in Tuimui khua sung vaihawm kipan hi. Kum 1922 a kipanin Kim Khaw Thang in Tuimui khua sung vaihawm kipan a, 1956 dong sem hi. A u Ning Go tawh a khan lai-in Zo ngeina zui-in, gal, sahang, sai, vom, vaphual, sakol leh taang aih hi. Sa-ik 50 vei man hi. Ni 7-2-1968, 8:00 PM in a it teng nusia hi cih teng kigelh hi. A pa’ pu Awn Tun mual leh Pu Kim Khaw Thang’ mualte Galmual sak nung a kicihna mun ah kiphut hi.

(e) Tuimui khua le Tuimui lui

Tuimui khua leh Tuimui lui cih pen a masa zaw ding ka gel ciangin Tuimui khua a kisat khit ciangin a khuataw a lui luang pen Tuimui lui min kipia hi dingin ka um hi. Mikang gamkek kumpi te in Zogam hong tutphah khit uh ciang in India leh Kawlgam tawh hong uk khawm uha, gamgi zong hong bawl pah uh hi. Tua hunlai a kipan Tuimui lui, Tuimang lui leh tu-a Vaivet te khua gei a Pu Awn Tun te pata in a khuasat ahi “Tuibuak” khua zong a na om khin hi. Tuimang khua pen Tuimang lui tapin khua min kiphuak hi cih laigelhna ah ka sim kha ngei hi. (Tuimang innkuan US).

Alaungphaya kumpi a sihkhit ciangin a tapa Budawphaya in kumpi sem a, 1813 kum ciangin Meitei gam uk dingin Majit Singh koih in, Assam gam uk pi dingin Chandrakan Singh a koih hi. Mahabanola hong khan ciangin zong Assam gam ukpi dingin Chanrakan Singh mah koih hi. 1831 kumin Kawlgam kumpi leh India kumpi tangmi Capt. Grant leh Lt. Pembatonte Kindat khua ah kikupna nei uha, tua a kipan-in Kale-Kabaw (Kawlpi leh Tamu) gam teng Kawl kumpi in ngah hi. AD 1850 kum in Chandrakirti Singh in Meitei gam uk hi. 1877 pawl in Col. Johnston in gamgi tawh kisai na buaipih a, 1894 kum bul in Chin Hills political officer ahi Mr. B.S. Carey in India leh Kawlgam gamgi hong khen sak hi. (“Migration of the Sukte into Manipur”). Hih gamgi khen nate ka sim ciangin tua hun lai pek in zong Tuimui lui, Tuimang lui leh Tuibuak khua te a na om khin a ci nuam, hong tel sak nuam kahi hi. Tua hia Selbung khua sat leh Vumpi nuai nisuah na lam Tuimui gam ah Vaiphei, Thahdo te ten hun pen ki gamla lo mah ding hi. A peemto, a lalto, a paito a kizui khawm toto, a kidelh toto mah hi ding uh hi. Pu Suah Khual leh Pu Suang Awn bang hun a Tuinmui gam hong tung cih akigen theih lianloh hangin Pu Kim Khaw Thang in, ka pa Awn Tun in 1879 kum a kipan Tuimui khua Hausa vai hawmna na pan ta hi ci a mualsuang tung aa a gelh pen khiallo ding hi. Tuimui lui pen Lingthuk te khuataw pan in hong luang suk a Tuimang lui tawh kituah in gamgi lui hong suak hi.

Source : Tuimui khua leh Gospel

Laibul bawl : Thawng Khan Suan (T.K.Suan Tawmging)

Thawng Khan Suan tangtho tom

A suah ni : November 9, 1953

A pa min : Kim Za Cin

A nu min : Khup Za Niang (Hatlang)

A zi min : Cing Khan Nuam (Tangpua)

A tate min;

1) Mary Niang Lian Vung

2) Ciin Muan Kim

3) Cin Sian Sum

4) Esther Vung Huai Cing

Nasep : India Army Assam Regiment (1976-1988)

Pahtawi Award 8 ngah.

Tawmging Beh Pu Awn Tun te pen NK. Nang pianna pupi te a hihna

Tuumang khuasat lakah a kihel ka pu Phut Dam zi pen Pi Ngai Niang hi a, pu Ngai Niang pianna pen

Pu Suah Khual tate

  1. Pu Awn Tun zi Pi Cing Ning
  2. Pi Khoi Khawl pasal Thuam Khaat (Langel)
  3. Pi Ngai Niang pasal Pu Phut Dam (Neihkhup, Tuimang)
  4. Pi Pha Dim pasal El Cin (Guite)

Pi Ngai Niang leh pu Phut Dam in tapa khat nei a, a min Tun Khaw Thawng a hi hi. Tun Khaw Thawng ka pa Thawng Zam mintap a hi hi. 1917 kum in Pu Tun Khaw Thawng pen France pai a, a tun ciangin Tuimui a pu Awn Tun tapa Pu Kim Khaw Thang in sial khat pia a, a sial si hi. A pu sialpiak a sih ciangin Pu Tun Khaw Thawng in la khat phuak hi.

  1. a) Pu Von sawmsial ka huang khiat aw, mei bang mit e, nu tun ngaih sial lua sang e.
  2. b) Nu Tun ngaihsial sianmang sinthu

Setang kal na ngai ing e.

Tuimui khua a ka pu Awn Tun te tangthu pen Pu TK. Suan gelh laibu Tuimui khua leh Gospel cih sungah ka muh manin ka lungdam mahmah hi.

@NK. Nang

Leave a Reply 0

Your email address will not be published.



PARTNER

error: Sanggam, Na Copy sangin hong share sak zaw ve,