Gawngmual Khua

Khuasatna leh khua min vawhna

Gawngmual khua ah a tungin Gangte na teng masa uh hi. Tu laitak a, aki tenna mual ah Tawsaw kung tampitak na po hi. Gangte in Tawsaw pen (Gang) na ci uh hi. Khuasat cilte in Tawsaw mual cihnopna in”Gangmual” na ci uh hi. A saauvei ciangin Gawngmual khua hong suak hi.

Ciimnuai khua ah a Khang thumna Pu Ngaih Te  amaan hun sungin  azipi Pi Tong Phung tawh ta pasal sagih nei a, inntuan in khua a guankim hi. A tate Pu Lei Vang, Lamzang khua ah;   Pu Tai Tom, Minzang khua  ah; Pu Son Na, Daizang khua  ah; Pu  Biak Tung[Biangtung], Lamzang gam; Salap mun ah; Pu Thang Sing, Thangnuai gam; Zuang khua ah; Pu Hang Luah, Tuaidim khua ah; Pu Hau Tual, Phaizang khua ah cihbangin khua satsak hi.

Minzang khua ah Pu Tai Tom hau mahmah a, a ton nop ciangin guntui tung ah khau khung phei-in gun tui gal a a sial koihteng va la zothei ahih manin hi bangin ton lapi a phuak hi.

[a]    Sawmsial lian, lung ah ngulh ta’ng e, Gunpi tung’h tang khau vaw’ing  ee.

[b]    Gunpi tung’h tang khau vaw’ing e. Lang nuai bitcing vei sa’ng ee.

Pu Tai Tom maanna Minzang khuate leh Pu Hau Tual maanna Haizang khuate hau theih mahmah uh a, zuleh satawh kidiah cip in, Kii in inntual laizang ah tang vui hong khiat peet mah ciangin tuuk tun hun lam hong phawk pan hi. “ bang ci leng zawng thei ding i hi hiam ?ci-in nganhuan sa tawh huan hul sa-in tang leh vaimin te tawh lo a pawi uhi, po zo nawnlo in a zawng gawp petmah uhi. Nupi te in “ Hih aman kakoihna, hih aham ka koihna, hih mimpi zu, hih tangpi zu ka koihna, ” ci-in uumgong bel ngong namin a puksi khin mang dektak uhi. Minzang khua pan-antaw pawlkhatte, guntui khang in tai lum mang a, tua lui pen tuhun dong in Laaitui leh Muizawl gam kikal ah ‘Gangte lui, kici lai hi. Pawl khatte in lalto suak uh a, India gam Lamka khua gei ah, Minzang khua ci-in khua asat kik uhi.

AD 1800 kimpawlin Dimlo panin Pu Pum On makai in Gawngmual khua ah na teng ngei uh hi. Tawlkhat aten khit uh ciangin mun nuamzaw na zong uh a, Meitei gungal Anlangh khua satin Gawngmual khua na nusia uh hi.Hun khat lai-in khua thupi mahmah ahih hangin Gangte leh Pu Pum On te in na taisan uh ahih manin khua lui, khua gamdai khat hong suak hi.

AD 1850 kum pawlin Dimlo khuapan Pu Sel On(Naulak) in galvai, savai haksatna tawh Tedim khua ah Pu Kam Hau na beel hi. Pu Kam Hau in zong inngua leh gamgua hong khen kei ning ci-in na itbawl mahmah hi. Hamphatna tampi pia-in muan leh suan sawltangzang in na nei hi. Pu Sel On pen mici tak, mi thuman leh mi hangsan mahmah khat ahih manin Pu Kam Hau in napakta a, Tedim khua acing dingin thu neihna na pia hi.

Tedim pan in Gawngmual khua-ah galvil dingin (kawncing dingin) ni simin paisuk den hi. A sawt ciangin ” Ka kilehleh sangin bukno khat lamin tengsuak mai ning” ci hi. AD 1870 kum pawlin tui omna, tulaitak a khua mun a kicihna munah khua hong sat hi. Kum tamsim mah hong teng khit uh ciangin galvai, savai haksatna tawh Muizawl ah gal na tai uh hi. Muizawl khua mun laizangah kum (7) bangmah na teng ngei uh hi. Pu Sel On in tapa (7) nei hi. Atapa te in: Pu Thual Zen, Pu On Tun, Pu Zo Thang, Pu Tawng Khai, Pu Mual Kham, Pu Khup Tawng, Pu Thang Zen te na hi uh hi. 1889 March khasung in Mangkang te in Tedim khua hong halgawp ciangin Pu Sel Awn zong agal taina Muizawl khua-ah anuntakna bei ta hi. Gawngmual khuasat Pu Sel Awn kivuina han mun leh Pu Sel Awn mual tu nidong in Muizawl ah kimu thei lai hi.

Pu Sel Awn tate lakah Pu Thang Zen in Muizawl pan Tuicinlui ah khua va sat hi. Tuni dongin Tuicinlui khua(Naulak beh) teng Pu Thang Zen suan leh khak te na hi uh hi. A dang 6 teng in Galvai a ven ciangin Gawngmual ah hong ciah kik uh a, khua munlui ah tawmvei hong teng in a sawt lo-in tulaitak a akitenna (Gangpi Mual) lamah hong teng kik uh hi. Pu Kam Hau in 1885 kum in khua kip khat in hong ciapteh sak hi.

Muizawl panin Pu Sel Awn tate (6) teng in Gawngmual khua a satkik uh ciangin Ngennung khua pan Pu Khen Lam(Naulak) te hong tengin ama suan leh khak te zong Naulak behte mah ahi hi. Lamzang pan hong tengphei Pu Luan Cin, Pu Phung Gin te i suan leh khakte (Tonsing) beh te na hi uh hi. Tua khit ciangin Lamzang mah pan Pu Vial Khaw Lian, a tapa Pu Dam Za Kai, Pu Thang Go leh Pu Kham Za Cin te hong tengin amau suan leh khakte (Bawmkhai) behte na hi uh hi. Pu Cin Khaw Thang leh Pu Pum Za Neng te zong Lamzang pan hong teng phei-in amau suan leh khak te phual beh) te na hi uh hi. Pu Langh Khen Thang zong Sawbuazisen pan hong teng ahih manin ama suan leh khakte(Songput) behte na hi uh hi.

 

  1. Beh om teng: Naulak, Tonsing, Bawmkhai, Phualte, Songput

 

  1. Hausa semngei teng (2019 dong)

 

  1. Pu Sel Awn 1850-1889   Naulak        Khuasat pa
  2. Pu Awn Kai 1889-1917   Naulak        –
  3. Pu Zel Vung 1919-1924   Naulak        –
  4. Pu Zel Go 1925-1949   Naulak        Laipi ngah
  5. Pu Kai Khaw Pau 1949-1974   Naulak        –
  6. Pu Kai Khaw Nang 1974-1981   Bawmkhai   –
  7. Pu Cin Khen Thang 1981-1982   Tonsing       –
  8. Pu Thang Khan Khup 1982-1985   Naulak        –
  9. Pu Thuam Khaw Zam 1985-1988   Tonsing       –
  10. Pu Go Khan Nang 1988 Bawmkhai   –

 

  1. Lui min teng
  2. Akkha lui 6. Luipi lui 11. Suanghawk lui
  3. Gawngkhua lui 7. Mauzang lui 12. Suangkua lui
  4. Khausan lui 8. Pengpe bawk lui 13. Tedim lui
  5. Leilui 9. Puantawn lui 14. Zalui
  6. Leilum lui 10. Sihpi lui

 

  1. Mual min teng
  2. Akkha mual 5. Khawpi mual 9. Mawnglui mual
  3. Bama mual 6. Leilum mual 10. Mualhiam mual
  4. Dampi mual 7. Le mual 11. Sikot mual
  5. Gawnglo mual 8. Mauzang mua    12. Tuinek mual
  6. Vumpi mual
  7. Pawlpi om teng
    1. Baptist Pawlpi 1912
    2. Thangzakam Bapt,Ch 1965
    3. Assembly of God          1976
    4. United,Pent,Ch 1981
    5. ECC          1981
    6. TCBC 1983
    7. Assembly of Yaweh 1987
    8. PCM                            –
    9. CBCM –
  • EBC – 2008

 

  1. Sanginn : Basic Education Pre Middle School
  2. Zato : Nei nailo
  3. Inn phazah (Feb, 2023) : 95
  4. Innkuan phazah (Feb, 2023) : 90
  5. Mi phazah (Feb, 2023) : Pasal (265) + Numei (276) = 541
  6. Khuami te sungpan a madawk deuh te
  • Lian Khen, Tedim ah niangtuisai nei masapawl leh Nelsom Topa’anhuanpa hi.
  • Ngul Nang, Tedim ah niangtuisai nei masa pawl.
  • Neng Thawng, Tedim aa teng masapawl
  • Dr Thang Za Khen, Tedim aa teng masapawl leh Deputy Director, Health Department
  • Dr Vung Suan
  • Cin Go, Tedim aa teng masapawl
  • Hau Khan Pau, Bawhlung siam (Chin state tangin kimawl)

 

  1. Source: Zomi Encyclopedia Vol. 1
  2. Thu tawkna te:
  • Siapinu Daw Nian Ngaih Zam Zumlai, SPS Gawngmual 31.10,1990 dated memo
  • Tedim Gambup Tuiphum numeite kipawlna Silver Jubilee [1960-1985], Gawngmual khua, n,d
  • Pu Suan Cin Pau Lai, 30.4.1996 dated memo.
  • Headme’ns Register Appoinment Order C/o Kai Khaw Pau, [GVP. No. 415/427 of 1949.
  • Ukpipa Pu Pum Za Mang laibu, 1920 p.3
  • Hang Khan Khup, Naulek beh makaipipa.n.d
  • Kai Khaw Nang, Bawmkhai beh makaipipa, n.d
  • Pu Suan Cin Pau, Note Book, n.d
  • Thang Kam, Zo mite Paunak leh Thugil [Kalay myo Zomi Christian Literature Society, 1999]
  • Tedim Innkuan Laibu, n.d
  • Kamhau Tangthu, n.d
  • Siapi U Cin Khen Thang lai SPS. Gawngmual. n.d
  • Yawatah Gawngmual record n.d
  • Gin Za Tawng, ZOMI INNKUAN LAIBU, 1973, p. n.d

 

Leave a Reply 0

Your email address will not be published.



PARTNER

error: Sanggam, Na Copy sangin hong share sak zaw ve,